کولون و رکتوم
کولون و رکتوم بخش‌هایی از دستگاه هاضمه هستند. آنها یک مجرای بلند و قابل انعطاف را به نام روده بزرگ تشکیل می‌دهند. کولون حدود 1 تا 8/1 متر ابتدای روده بزرگ، و رکتوم 20 سانتی‌متر انتهایی آن است.
غذای نیمه هضم شده از روده کوچک وارد کولون می‌شود. کولون مواد غذایی و آب را از غذا جدا كرده و بقیه را تبدیل به مواد زائد (مدفوع) می‌کند. مواد زائد از کولون عبور مي‌كند و وارد رکتوم می‌شود سپس از راه مقعد از بدن خارج می‌شوند.
به سرطانی که از کولون شروع شود سرطان کولون، و به سرطانی که از رکتوم شروع شود سرطان رکتوم می‌گویند. به مجموع اين دو سرطان سرطان كولوركتال اطلاق مي‌گردد.
سرطان كولوركتال سومين سرطان شايع در دنيا بوده و دومين سرطان كشنده پس از سرطان ريه محسوب مي‌گردد. اين دسته از سرطانها از سلول‌هايي كه بخش داخلي روده را مي‌پوشانند (اپيتليوم) منشا مي‌گيرند.
وقتی سرطان کولورکتال به خارج از کولون و رکتوم گسترش مي‌يابد، سلول‌های سرطانی معمولاً در غده لنفاوی مجاور پیدا می‌شوند. اگر سلول‌های سرطانی به این غدد رسیده باشند، ممکن است به سایر غدد لنفاوی و اندام‌ها نیز گسترش پیدا کرده باشند. سلول‌های سرطان کولورکتال بیش‌تر اوقات به کبد نفوذ می‌کنند.
وقتی سرطان از محل اصلی خود به یک نقطه دیگر بدن نفوذ كرد، تومور جدید با سلول‌های غیرطبیعی مشابه و نامی مشابه تومور مبدأ را دارند. مثلاً، اگر سرطان کولورکتال به کبد رسوخ كرد، سلول‌های سرطانی در کبد در حقیقت سلول‌های سرطانی کولورکتال هستند. نام این بیماری
سرطان کولورکتال گسترش یافته (متاستاز) است، و سرطان کبد نام نمی‌گیرد. به همین دلیل، مانند سرطان کولورکتال درمان می‌شود، نه سرطان کبد. پزشکان تومور جدید را بیماری دوردست یا متاستاز می‌نامند.
عوامل خطر سرطان كولوركتال
• سن بالای 50 سال : احتمال ایجاد سرطان کولورکتال با افزایش سن بیش‌تر می‌شود. بیش از 90 درصد مبتلايان به این بیماری بعد از 50 سالگی تشخیص داده می‌شوند. سن متوسط تشخیص، 72 سال است.
• پولیپ‌های کولورکتال: پولیپها بیرون زده‌گی‌هایی روی دیواره داخلی کولون یا رکتو‌م‌اند، كه در افراد بالای 50 سال شایع‌اند. بیش‌تر پولیپها خوش‌خیم (غیرسرطانی) هستند، اما بعضی از پولیپها (آدنوم‌ها) به سرطان تبدیل مي‌شوند. پیدا کردن و خارج کردن پولیپها احتمال سرطان کولورکتال را کاهش مي‌دهد.
• سابقه خانوادگی سرطان کولورکتال : وابستگان نزدیک (پدر و مادر، برادرها، خواهرها، یا فرزندان) یک فرد با سابقه‌ای از سرطان کولورکتال، بیش‌تر احتمال ابتلا به این بیماری را دارند، به‌خصوص اگر آن فرد در سنین پایین مبتلا به سرطان شده باشد. اگر چند تن از وابستگان نزدیک سابقه ابتلا به سرطان کولورکتال را داشته باشند، احتمال حتی بیش‌تر می‌شود.
• تغییرات ژنتیک : تغییرات در ژن‌های خاصی احتمال سرطان کولورکتال را افزایش می‌دهد.
• سرطان کولون غیر پولیپی ارثی HNPCC Hereditary nonpolyposis Colorectal Cancer : شایع‌ترین نوع ارثی (ژنتیک) سرطان کولورکتال است و شامل 2 درصد کل موارد سرطان کولورکتال می‌شود. این بیماری به علت تغییراتی در یک ژن HNPCC ایجاد می‌شود. بیش‌تر كساني که یک ژن تغییر یافته HNPCC دارند به سرطان کولون مبتلا می‌شوند، و سن متوسط ابتلا به سرطان کولون در این افراد 44 سال است.
• پولیپوز آدنوماتوز فامیلیال (FAP) : بیماری ارثیِ نادری است که در آن صدها پولیپ در کولون و رکتوم تشکیل می‌شوند. به علت تغییر در یک ژن خاص به نام APC ایجاد مي شود، و اگر بيماري پوليپوز آدنوماتوز فاميليال (FAP) درمان نشود، تا سن 40 سالگی تبدیل به سرطان کولورکتال می‌شود. پوليپوز آدنومتوز فاميليال (FAP) کم‌تر از 1 درصد کل موارد سرطان کولورکتال را شامل می‌شود.
اعضای خانواده كساني که مبتلا به سرطان كولون غيربيوپسي ارثي (HNPCC) یا پوليپوز آدنومتوز فاميليال (FAP) هستند بايد آزمایش ژنتیک برای جست‌وجوی تغییرات ژنتیکی خاص انجام دهند. ممکن است برای کسانی که در ژن‌هایشان این تغییرات را دارند، مسئولین بهداشتی روش‌هایی را برای کم کردن احتمال سرطان کولورکتال، و یا برای تشخیص آسان‌تر بیماری پیشنهاد کنند. پزشک می‌تواند برای بزرگسالان مبتلا به پوليپوز آدنومتوز فاميليال (FAP) ، برای خارج کردن تمام یا بخشی از کولون و رکتوم جراحي پیشنهاد کند.
• سابقه شخصی سرطان: كسي که قبلا مبتلا به سرطان کولورکتال بوده می‌تواند دوباره مبتلا به سرطان کولورکتال شود. همچنین، خانم‌هایی که سابقه سرطان تخمدان، رحم (آندومتر)، یا پستان دارند بیش‌تر احتمال دارد که به سرطان کولورکتال مبتلا شوند. اگر فردي سايقه سرطان روده بزرگ و يا پوليپ آدنوماتوز داشته باشد، خطر سرطان كولون و ركتوم در وي افزايش مي‌يابد.
• کولیت اولسراتیو: شخصی که سال‌ها مبتلا به بيماري التهابي روده باشد (کولیت اولسراتیو) بیش‌تر در معرض خطر ابتلا به سرطان کولورکتال است.
• رژیم غذایی: مطالعات نشان می‌دهد که رژیم‌های غذایی با چربی بالا (به‌خصوص چربی حیوانی) همچنين کلسیم، فولات، و فیبر پایین ممکن است خطر سرطان کولورکتال را زیاد کند. همچنین، بعضی مطالعات نشان می‌دهد کسانی که در رژیم غذایی خود کم‌تر از میوه و سبزی‌ها استفاده می‌کنند ممکن است در معرض خطر بیش‌تر سرطان کولورکتال قرار داشته باشند. البته نتایج تحقیقات همیشه یکسان نیست، و تحقیقات بیش‌تری در مورد تأثير رژیم غذایی در احتمال ابتلا به سرطان کولورکتال باید انجام شود.
• سیگار کشیدن : كسي که سیگار می‌کشد ممکن است در معرض خطر بیش‌تری برای ابتلا به پولیپ و سرطان کولورکتال باشد. از هر 10 مورد سرطان كشنده كولون، يك مورد مربوط به سيگار است. در بيماران مبتلا به سرطان كولون كه سيگاري هستند احتمال مرگ در اثر سرطان 40-30 درصد بيش از غيرسيگاري‌ها است.
• عدم فعاليت بدني و ورزش: احتمال ابتلا به سرطان كولوركتال با اتخاذ زندگي بي تحرك و فاقد ورزش افزايش مي‌يابد.
• مشروبات الكلي : افراديكه از مشروبات الكلي استفاده مي‌كنند در معرض خطر ابتلا به سرطان كولوركتال هستند.
• ديابت : خطر سرطان كولون در ديابتيكها 40% بيش از ديگران است.
علائم بالينی
یک علامت شایع سرطان کولورکتال تغییر در عادات گوارشی است. بعضی از این علائم عبارتند از :
• داشتن اسهال یا یبوست و يا بروز اسهال و يبوست بصورت تناوبي.
• احساس عدم تخليه كامل روده.
• دیدن خون (قرمز روشن یا خیلی تیره) در مدفوع.
• متوجه شوید مدفوع باریک‌تر از معمول شده است.
• داشتن زور پیچ و احساس دايمي دفع، یا احساس پری یا نفخ.
• درد شكم به هنگام دفع مدفوع.
• کاهش وزن بدون دلیل مشخص.
• كم خوني غيرقابل توجيه
• احساس خستگی شدید دائمی.
• داشتن حالت تهوع یا استفراغ.
در اغلب موارد این علائم مربوط به سرطان نیستند. سایر مشکلات جسمی و رواني نیز می‌توانند علائم مشابهی ایجاد کنند. هر كس که این علامت‌ها را داشته باشد باید با پزشک مشورت کند تا در سریع‌ترین زمان ممکن تشخیص داده شده و درمان گردد.
معمولاً سرطان در مراحل ابتدایی باعث ایجاد درد نمی شود. مهم است که منتظر احساس درد برای رفتن به پزشک نباشید.
پيشگيري از سرطان كولوركتال
• مصرف كافي ميوه‌ها و سبزي‌ها بصورت روزانه (روزانه 5 وعده ميوه و سبزي)
• محدود كردن مصرف چربي‌هاي اشباع شده كه اين نوع چربي‌ها در چربي گوشت قرمز و گوشت هاي فراوري شده (سوسيس و كالباس) به فراوان وجود دارد.
• عدم مصرف دخانيات و سيگار
• عدم مصرف الكل
• پرهيز از اضافه وزن و چاقي
• داشتن فعاليت فيزيكي منظم روزانه
• مراجعه به مراكز بهداشتي درماني و يا پزشك در صورت داشتن سابقه سرطان كولوركتال در خانواده
اكثر سرطانهاي كولوركتال اگر در مراحل اوليه تشخيص داده شود تا 90% قابل درمان است.
غربالگري سرطان كولوركتال:
اگر بالاي 50 سال داريد، سالانه يك بار آزمايش مدفوع براي بررسي وجود خون مخفي و هر 5 سال يك بار سيگموئيدوسكوپي و يا هر 10 سال كولونوسكوپي انجام دهيد. اگر عوامل خطر در شما زياد است، هر 2 سال يك بار كولونوسكوپي انجام دهيد.
روش‌هاي تشخيصی سرطان كولوركتال
– آزمايش خون مخفي در مدفوع
– سيگموئيدوسكوپي: در اين روش پزشك با استفاده از يك لوله قابل انعطاف و طويل 60 سانتي‌متري آخر كولون را مشاهده مي‌كند تا توده‌هاي مشكوك به سرطان يا پوليپ را ببيند.
– باريم انما: اين روش شامل عكسبرداري از روده بزرگ با استفاده از تنقيه ماده‌اي به نام باريم است.
– كولونوسكوپي: اين روش از حساسيت خاصي براي تشخيص سرطان كولون برخوردار است. اين روش مشابه سيگموئيدوسكوپي است و فقط طول لوله بيشتر است و مي‌توان تمام طول روده بزرگ را ديد. در صورت مشاهده پوليپ يا توده، پزشك مي‌تواند پوليپ را بردارد و يا از توده نمونه‌برداري كند.
روش‌های درمانی سرطان كولوركتال
گزينه‌هاي درمان عمدتاً بستگی به محل تومور در کولون یا رکتوم و مرحله بیماری دارد. درمان سرطان کولورکتال شامل جراحی، شیمی‌درمانی، درمان بیولوژیک، یا پرتودرمانی است. بعضی بيماران ترکیبی از این درمان‌ها را دارند. این درمان‌ها در زیر توضیح داده شده‌اند.
درمان موضعی
جراحی و پرتودرمانی، درمان‌های موضعی هستند. در این درمان‌ها بافت‌هاي سرطاني را در کولون یا رکتوم یا نزدیک آنها، از بدن بيمار خارج می‌کنند. زمانی‌که سرطان کولورکتال به سایر نقاط بدن گسترش پیدا کرده باشد، از درمان موضعی برای کنترل بیماری در همان نقاط مشخص استفاده مي‌شود.
درمان سیستمیک (فراگیر)
شیمی‌درمانی و درمان بیولوژیک (زیست‌شناختی) درمان‌های سیستمیک هستند. داروها وارد جریان خون می‌شوند و سرطان را در سرتاسر بدن نابود یا مهار می‌کنند.
چون درمان سرطان معمولاً به سلول‌ها و بافت‌های سالم آسیب می‌رساند، عوارض جانبی هم شایع هستند. عوارض جانبی عمدتاً بستگی به میزان و نوع درمان دارند، و برای بيماران مختلف متفاوتند، و از جلسه درمانی تا جلسه دیگر تغییر مي‌کنند. قبل از شروع درمان، گروه مراقبت پزشکی شما عوارض جانبی احتمالی را توضیح می‌دهند و روش‌هایی را برای کمک به مهار آنها توصیه می‌کنند. در هر مرحله بیماری، مراقبت حمایتی برای کاهش عوارض جانبی، برای تسكين درد و رفع علائم دیگر و ايجاد آرامش براي نگرانی‌های روحی در دسترس است.
جراحی سرطان كولوركتال
جراحی رایج‌ترین درمان مورد استفاده برای سرطان کولورکتال است.
• کولونوسکوپی
ممکن است یک پولیپ بدخیم کوچک از کولون یا قسمت بالایی رکتوم بيمار به‌وسیله کولونوسکوپ خارج شود. بعضی از تومورهای کوچک را نيز از راه مقعد بدون استفاده از کولونوسکوپ خارج مي‌كنند.
• لاپاراسکوپی
سرطان کولون در مراحل ابتدایی را به کمک یک لوله باریکِ دارای روشنایی به نام لاپاراسكوپ (Laparoscope) خارج مي‌كنند. به اين نحو كه سه یا چهار برش کوچک به داخل شکم داده می‌شود. سپس جراح به‌وسیله لاپاراسکوپ داخل شکم را می‌بیند و تومور و قسمت‌هایی از کولون را برمي‌دارد. در صورت لزوم غدد لنفاوی مجاور نیز برداشته مي‌شوند. جراح برای بررسی گسترش سرطان، بقیه روده و کبد را هم مورد ملاحظه قرار مي‌دهد.
• جراحی باز
جراح یک برش وسیع برای برداشتن تومور و قسمت‌هایی از کولون یا رکتوم سالم روی شکم ایجاد می‌کند. بعضی از غدد لنفاوی مجاور نیز خارج می‌شوند. آن‌گاه جراح برای بررسی گسترش سرطان، بقیه روده و کبد را هم دقيقاً مورد ملاحظه قرار مي‌دهد.
وقتی قسمتی از کولون یا رکتوم خارج می‌شود، معمولاً جراح بخش‌های سالم را دوباره به هم متصل مي‌کند، اما بعضی اوقات اتصال دوباره امکان ندارد. در این موارد، جراح برای خروج مواد زائد (مدفوع) از بدن راه جدیدی درست می‌کند، به اين نحو كه یک سوراخ (Stoma) در دیواره شکم ایجاد می‌کند، انتهای بالایی روده را به استوما متصل می‌کند، و انتهای دیگر را می‌بندد. عملی که برای ایجاد استوما انجام می‌شود کولوستومی (Colostomy) نام دارد. یک کیسه برای جمع‌آوری مواد زائد روی استوما را می‌پوشاند، و یک ماده چسبنده آن را در محلش نگاه می‌دارد.
برای اکثر بیماران، استوما موقتی است و فقط تا زمانی‌که کولون یا رکتوم بعد از جراحی بهبود پیدا می‌کند لازم است. بعد از بهبود، جراح بخش‌های روده را دوباره به هم متصل می‌کند و استوما را می‌بندد. بعضی بيماران مخصوصاً کسانی که تومور در بخش پایینی رکتوم آنها قرار دارد به استومای دائمی نیاز دارند.
شیمی‌درمانی
در شیمی‌درمانی از داروهای ضد سرطان برای کشتن سلول‌های سرطانی استفاده می شود. داروها وارد جریان خون می‌شوند و روی سلول‌های سرطانی در سرتاسر بدن اثر می‌گذارند.
معمولاً داروهای ضد سرطان از راه رگ تزريق می‌شوند، اما بعضی از آنها به‌صورت خوراکی به بیمار داده می‌شوند. ممکن است شما در بخش سرپایی بیمارستان، در مطب پزشک، یا در خانه درمان شوید. به‌ندرت نياز به بستري شدن در بیمارستان خواهيد داشت.
عوارض جانبی شیمی‌درمانی عمدتاً بستگی به نوع دارو و دوز (میزان دارو در خون) دارد. این داروها می‌توانند به آن دسته از سلول‌های طبیعی که سریع تقسیم می‌شوند نيز آسیب برسانند.
• سلول‌های خون : این سلول‌ها با عفونت مبارزه می‌کنند، به انعقاد خون کمک می‌کنند، و اکسیژن را به تمام بخش‌های بدن می‌رسانند. وقتی که داروها روی سلول‌های خونی اثر می‌گذارند، بیش‌تر احتمال دارد که فرد دچار عفونت شود، در برخي نقاط بدن او کبودي ايجاد شود و یا به‌آسانی خونریزی کند وخیلی ضعیف یا خسته شود.
• سلول‌های ریشه موها : شیمی‌درمانی معمولاً باعث ریزش مو مي‌شود. اما موهای بيمار، مدتي پس از شيمي‌درماني دوباره رشد خواهند کرد، اما احتمالاً رنگ و جنسشان تغییر مي‌کند.
• سلول‌های پوشاننده دستگاه گوارش : شیمی‌درمانی معمولاً باعث کاهش اشتها، تهوع و استفراغ، اسهال، یا زخم‌های دهان و لب مي‌شود.
شیمی‌درمانی سرطان کولورکتال گاهي باعث دردناک شدن و قرمز شدن پوست کف دست و پا مي‌شود، و ممکن است پوسته‌ریزیِ پوست ایجاد شود.
گروه مراقبت پزشکی راه‌هایی برای کنترل بسیاری از این عوارض جانبی به بیمار پیشنهاد مي‌کند. بیش‌تر عوارض جانبی وقتی درمان تمام شود از بین می‌روند.
درمان بیولوژیک
بعضی از مبتلایان به سرطان کولورکتالِ پيشرفته، آنتی بادیِ مونوکلونال (تک دودمانی)، که نوعی درمان بیولوژیک است دریافت می‌کنند.
آنتی‌بادی‌های مونوکلونال به سلول‌های سرطان کولورکتال متصل می‌شوند، و در رشد سلول‌های سرطانی و گسترش سرطان، تداخل ایجاد می‌کنند. بیماران، آنتی‌بادی تک‌دودمانی را از راه رگ در مطب پزشک، بیمارستان، یا درمانگاه دریافت می‌کنند. بعضی بیماران همزمان شیمی درمانی نیز مي‌شوند.
در طول درمان، گروه مراقبت پزشکی مراقب نشانه‌هایی از بعضی مشکلات هستند. بعضی‌ها برای پیشگیری از یک واکنش حساسیتی (آلرژیک) احتمالی، از دارو استفاده می‌کنند. عوارض جانبی عمدتاً بستگی به نوع آنتی‌بادیِ مونوکلونال مورد استفاده دارد. عوارض جانبی شامل بثورات پوستي، تب، دردهاي شکمی، استفراغ، اسهال، تغییرات فشار خون، خونریزی، یا مشکلات تنفسی است كه معمولاً بعد از اولین درمان خفیف‌تر می‌شوند.
پرتودرمانی
در پرتودرمانی (Radiation Therapy) از پرتوهای (اشعه) با انرژی بالا برای کشتن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. پرتودرمانی فقط در محل مورد درمان اثر می‌گذارد.
پزشکان از انواع مختلفی از پرتودرمانی برای درمان سرطان استفاده می‌کنند. بعضی وقت‌ها بیماران دو نوع پرتو دریافت می‌کنند.
• پرتوخارجی
پرتو از یک دستگاه در خارج از بدن بيمار تابانده می‌شود. رایج‌ترین دستگاهی که برای پرتودرمانی مورد استفاده قرار مي‌گيرد تسهیل‌کننده خطی (Linear Accelerator) نام دارد. اکثر بیماران برای درمانشان مجموعاً 5 روز در هفته و برای چند هفته به بیمارستان یا درمانگاه می‌روند.
• پرتو داخلی (کاشت پرتو یا براکی‌تراپی)
پرتو از یک ماده رادیواکتیو که در یک لوله باریک که مسقیماً داخل تومور یا نزدیکی آن كار گذاشته شده تابيده مي‌شود. بیمار در بیمارستان بستري مي‌شود و وسیله کاشته شده مجموعاً برای چند روز در محلش می‌ماند که معمولاً قبل از اینکه بیمار به خانه برود خارج می‌شود.
• پرتودرمانی هنگام عمل (IORT)
در بعضی موارد دادن پرتو در طول عمل انجام می‌شود.
عوارض جانبی عمدتاً به ميزان پرتوتابی و آن قسمت از بدن که تحت درمان قرار می‌گیرد بستگي دارد. پرتودرمانیِ شکم و لگن معمولاً باعث تهوع، استفراغ، اسهال، مدفوع خونی، یا حرکات روده‌ای فوری (نیاز به دفع مدفوع فوری) مي‌شود. گاهي نيز باعث مشکلات ادراری، مانند عدم توانایی در کنترل ادرار مي‌شود. علاوه بر این پوست بیمار در محل مورد درمان قرمز، خشک، و حساس مي‌شود، به‌خصوص پوست اطراف مقعد بسیار حساس است.
احتمال زیادی وجود دارد که بیمار در طول پرتودرمانی به‌خصوص در چند هفته آخر درمان خیلی خسته شود. در عین حالی که استراحت مهم است، پزشکان معمولاً به بیماران توصیه می‌کنند تا جایی که امکان دارد فعال باشند.